MYŚLICIEL, KTÓRY ODMIENIŁ NAUCZANIE
Kim był Lew Wygotski?
Opowiada Sue Palmer i Galina Dolya-Higgins
Żył zaledwie 38 lat, ale w ostatniej dekadzie swojego życia (1924-1934), rosyjski myśliciel Lew Wygotski dokonał przełomu w psychologii rozwojowej. Jego teoria kulturowo-historyczna wzbudziła zainteresowanie i stała się inspiracją dla wielu oryginalnych badań, prowadzonych przez innych psychologów, również zachodnich.
Niestety, te innowacyjne i inspirujące idee zostały natychmiast stłumione w zarodku. Przez dwadzieścia lat po śmierci Wygotskiego obowiązywał zakaz omawiania, rozpowszechniania i powielania jego pism. W stalinowskiej Rosji propagowanie swobody myślenia w nauczaniu dzieci, i nie tylko, było niemożliwe do zaakceptowania. Prace Wygotskiego można było czytać w jednej centralnej bibliotece w Moskwie pod warunkiem otrzymania zgody od NKWD.
Po śmierci Stalina Wygotski został ponownie odkryty przez kolejne pokolenie psychologów i nauczycieli. Gdy w latach sześćdziesiątych XIXw. jego prace zostały przetłumaczone na język angielski, głębia i zakres jego wizji edukacyjnej zdumiała kręgi akademickie na całym świecie. Amerykański naukowiec Stephen Toulmin nazwał go Mozartem psychologii, a Jerome Bruner napisał, że „teoria rozwoju Wygotskiego jest równocześnie teorią edukacji”.
Skrzynka z narzędziami
Nauczycielom Wygotski daje teoretyczne podwaliny skutecznej praktyki. Określa kluczowe elementy udanego nauczania, uczenia się i rozwoju – w taki sposób, że można powiedzieć do siebie samego: „O! A więc dlatego tak trzeba to robić! Czyli takie rzeczy dzieją się w umyśle dziecka!”.
Wygotski wierzył, że prawdziwa edukacja nie polega na samym przyswojeniu określonej wiedzy lub umiejętności – polega na rozwoju umiejętności uczenia się dzieci, czyli ich umiejętności jasnego i kreatywnego myślenia, planowania i realizowania swoich planów oraz komunikowania swojego zrozumienia na wiele sposobów. Wierzył, że może zostać to osiągnięte poprzez zapewnienie dzieciom zestawu narzędzi kulturowych, przydatnych w myśleniu i tworzeniu.
Kluczem do ludzkiej inteligencji – cechy, która odróżnia nas od zwierząt – jest umiejętność wykorzystania różnego rodzaju narzędzi. Wygotski twierdził, iż podobnie jak ludzie stosują narzędzia fizyczne jak noże, czy dźwignie) w celu zwiększania ich możliwości fizycznych, odkryliśmy również narzędzia psychologiczne, które poszerzają nasze możliwości umysłowe. Tymi narzędziami są systemy symboli, które wykorzystujemy do komunikowania się i do analizowania rzeczywistości. Obejmują one znaki, symbole, mapy, plany, cyfry, notacja muzyczna, schematy, modele, obrazy i przede wszystkim język.
Narzędzia kulturowe nie są dziedziczone genetycznie. Są one rozwijane i zachowane w naszej kulturze. Wygotski wierzył, że celem edukacji jest zapoznanie dzieci z pełnym zakresem narzędzi kulturowych i pokazanie im, jak wykorzystać je do szybkiej i skutecznej analizy rzeczywistości. Dzieci mogą wówczas postrzegać świat, jak to ujął naukowiec ze szkoły Wygotskiego, Aleksander Zaporożec, przez „okulary ludzkiej kultury”. Wykorzystując narzędzia kulturowe, dzieci rozwijają nowe cechy psychologiczne, które my nazywamy umiejętnościami. Są to nawyki myślowe, których potrzebujemy, aby odnieść sukces w określonych obszarach intelektualnych tub twórczych. Inn lepiej dziecko włada właściwymi narzędziami kulturowymi, tym większe jego możliwości w jakiejkolwiek dziedzinie. Rozwój umiejętności prowadzi do rozkwitu dziecięcej osobowości. Dzieci zaczynają planować i organizować swoje własne działania, otwarcie wyrażać własny punkt widzenia, przedstawiać nieszablonowe rozwiązania problemów, swobodnie współdziałać z innymi ludźmi, a co najważniejsze, wierzyć w siebie i swoje własne możliwości.
Główną przesłanką najwybitniejszej pracy Wygotskiego jest współzależność między myślą a tym najbardziej uniwersalnym narzędziem kulturowym, jakim jest język. Twierdził on, iż myśl jest uwewnętrznionym językiem.
W trakcie zabawy, małe dzieci na bieżąco komentują rozwój akcji: „A teraz pociąg okrąża wieżę, i teraz uderza w wieżę, i – ojej – wieża się przewraca…“.
Wygotski nazywa te wypowiedzi zewnętrznym monologiem. Wraz z upływem czasu zewnętrzny monolog zostaje uwewnętrzniony przybierając formę myśli. (Stając wobec sytuacji stanowiącej wyzwanie, dzieci i dorośli często zauważają, iż pomocne jest uzewnętrznienie swoich myśli: zaczynają oni „myśleć na głos“, aby wyjaśnić to, co robią lub próbują zrozumieć). Tym samym struktury mowy opanowane przez dzieci stają się podstawową strukturą ich myślenia. Oznacza to, że rozwój myśli jest w dużym stopniu determinowany lingwistycznymi umiejętnościami dziecka. Tez kolei zależą od społeczno – kulturowych doświadczeń dziecka – stąd jedną z najważniejszych funkcji edukacji jest wspomaganie rozwoju bogatego, efektywnego języka mówionego.
Nauczyciel – przewodnik
Jednym z powszechnie stosowanych pojęć, wywodzących się z pism Wygotskiego, jest pojęcie Strefy Najbliższego Rozwoju (SNR). W opinii współczesnego badacza ze szkoły Wygotskiego, Nikolaya Veraksy, SNR jest „miejscem spotkania dziecka i osoby dorosłej“. Wygotski wierzył, że rola nauczyciela w kształceniu jest kluczowa.
W rozwoju umiejętności dziecka nauczyciel może kierować je ku działaniom lub zadaniom, które będą nieco przewyższać jego obecne możliwości. Dzięki takiemu przewodnictwu dzieci mogą realizować zadania wykraczające – w ramach określonych granic – poza ich umiejętności.
Wygotski zdefiniował te granice jako Strefę Najbliższego Rozwoju, którą określił jako „różnicę pomiędzy poziomem rozwiązanych zadań, które mogą zostać zrealizowane pod przewodnictwem osoby dorosłej a poziomem zadań, które mogą zostać zrealizowane samodzielnie.“ Najefektywniejsze nauczanie jest nakierowane na wyższy poziom SNR dziecka, na krawędź wyzwania.
SNR definiuje wyższe funkcje mentalne u ucznia, które znajdują się w fazie dojrzewania, funkcje, które rozwiną się jutro a obecnie znajdują się w stanie embrionalnym. Są one „pąkami“ lub „kwiatami“ rozwoju nie zaś „owocami.“ Wygotski twierdził, iż tradycyjne metody pomiaru osiągnięć edukacyjnych (na przykład wyniki testów) charakteryzują rozwój umysłowy w sposób retrospektywny, podczas gdy SNR charakteryzuje rozwój umysłowy perspektywicznie. Filozof szkoły Wygotskiego, Merab Mamardaszwili podsumował to w następujący sposób: „Istota ludzka jest możliwością”.
Bawić ucząc – uczyć bawiąc
W swoim ostatnim wykładzie, „Zabawa a rozwój psychologiczny dziecka”, Wygotski położył nacisk na wagę zabawy we wczesnych latach dziecka: „Zabawa również tworzy Strefę Najbliższego Rozwoju dziecka. W zabawie dziecko zawsze zachowuje się ponad swój wiek, wychodzi ponad swoje codzienne zachowanie; można powiedzieć, że w zabawie dziecko niejako przerasta się o głowę”.
„Tak jak w ognisku soczewki, zabawa zawiera w sobie wszystkie funkcje rozwojowe w skondensowanej formie: to tak, jakby dziecko starało się przeskoczyć swój zwykły poziom. Związek pomiędzy zabawą a rozwojem należałoby porównać do relacji pomiędzy instruowaniem a rozwojem”.
W czasie zabawy dzieci są zaangażowane w wyobrażone sytuacje, z wyraźnymi rolami i domniemanymi regułami. Dla przykładu, jeżeli dzieci bawią się „w rodzinę”, przyjmują one jasno rozumiane role a ich działania są zdeterminowane przez te role. To prowadzi do większego stopnia samoregulacji, gdzie działania dzieci są określane regułami owej gry. Podczas zabawy dziecięca koncentracja i zaangażowanie w zadanie są znacznie większe niż podczas wykonywania czynności o charakterze akademickim, stworzonych przez nauczyciela.
Po śmierci Wygotskiego, Aleksiej Leontiew, jego kolega psycholog, skrystalizował myśli Wygotskiego: „Zachodni badacze nieustannie poszukują odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób dziecko stało się tym, kim jest. My staramy się dociec nie, w jaki sposób dziecko stało się tym, kim jest, lecz jak może stać się kimś, kim jeszcze nie jest”.
Wygląda na to, że idee Wygotskiego ułatwią powrót powszechnego ducha edukacji i sprawią, że kształcenie będzie szeroko omawianą sprawą.
Jacques Carpay
Teoria Wygotskiego została rozwinięta przez znakomitych myślicieli. Jednakże jego teoria odpowiada jej głównemu tematowi, i im więcej się ją rozwija, tym więcej pracy pozostaje do wykonania. Być może sam Wygotski powinien zostać obwiniony za nadmierne wykroczenie poza czasy, w których istniał.
Vladimir Zinchenko