Teoretyczne ramy, które stanowią fundament programu “Klucz do uczenia się”, to społeczno-kulturowa teoria poznania i nauczania Lwa Wygotskiego, zwanego “Mozartem psychologii”. Cóż takiego jest w teorii Wygotskiego, co czyni ją atrakcyjną i ważną prawie 85 lat po jej powstaniu? To nowy i unikalny sposób obserwowania rozwoju umysłowego dziecka.
Według Wygotskiego w procesie edukacji dzieci najważniejszy element stanowi rozwój ich umiejętności uczenia się, czyli przygotowanie do pełnego korzystania ze swojego potencjału. Zdolność dziecka do jasnego i kreatywnego myślenia, planowania, realizowania tych planów i komunikacji jest o wiele ważniejsza od wiedzy jako takiej.
Wygotski wierzył, że podobnie jak narzędzia fizyczne rozszerzają nasze zdolności fizyczne, tak “narzędzia umysłowe” rozszerzają nasze zdolności umysłowe, pozwalając nam rozwiązywać problemy i tworzyć rozwiązania we współczesnym świecie. To oznacza, w odniesieniu do dzieci, że aby mogły one skutecznie funkcjonować w szkole i poza nią, muszą nabyć coś więcej niż porcję wiedzy i umiejętności. Muszą nauczyć posługiwania się zestawem narzędzi mentalnych – narzędzi umysłu.
Według Wygotskiego, dopóki dzieci nie nauczą się korzystać z narzędzi umysłowych, ich nauka jest w dużym stopniu kontrolowana przez otoczenie – uwagę dzieci zwraca tylko to, co jest najjaśniejsze lub najgłośniejsze, a zapamiętują coś tylko wówczas, gdy jest to wielokrotnie powtórzone. Natomiast kiedy dzieci opanują narzędzia umysłowe, stają się odpowiedzialne za własne uczenie się, ucząc się i zapamiętując w zamierzony i świadomy sposób.
Idąc dalej, używanie jednych narzędzi umysłowych może przekształcić zachowania poznawcze dzieci, używanie innych narzędzi umysłowych może zmienić ich zachowania fizyczne, społeczne i emocjonalne. Dzieci stają się “mistrzami własnego zachowania”. Jeśli stworzymy im warunki, w których będą mogły zapoznawać się z coraz większą liczbą narzędzi umysłowych i ćwiczyć ich używanie, wówczas dzieci przekształcają nie tylko swoje zachowania zewnętrzne, ale także umysły.
W centrum teorii Wygotskiego jest idea, że rozwój dziecka jest wynikiem interakcji pomiędzy dziećmi a ich otoczeniem społecznym. Te interakcje obejmują osoby (rodziców i nauczycieli, towarzyszy zabaw, kolegów z przedszkola i rodzeństwo) a także artefakty kulturowe (takie jak książki czy zabawki), a także specyficzne dla danej kultury zwyczaje i praktyki, w które dziecko angażuje się w przedszkolu/klasie, w domu lub na placu zabaw. Dzieci będąc aktywnymi partnerami w tych wszystkich interakcjach nie tylko odzwierciedlają otaczający je świat, ale przede wszystkim budują swoją wiedzę, umiejętności i postawy. Zasadniczo historia i kultura społeczeństwa, w którym dziecko dorasta oraz wydarzenia tworzące osobistą historię dziecka determinują znacznie więcej niż to, co dziecko wie lub lubi. One decydują także o tym, których narzędzi umysłowych dziecko uczy się i jak te narzędzia kształtują jego umysł.
Dla Wygotskiego najbardziej efektywna nauka ma miejsce wówczas, gdy umiejętności i koncepcje, które chcemy wprowadzić dzieciom są w początkowej fazie, dopiero pojawiają się – są w tzw. Strefie Najbliższego Rozwoju (SNR). Kiedy tak się dzieje, to zbyt dużym uproszczeniem byłoby powiedzieć, że dziecko po prostu zdobywa nową wiedzę. Dziecko w tym czasie robi rzeczywiste postępy w swoim rozwoju – Wygotski określił to słowami: “nauka prowadzi rozwój”.
Uznał też, że pomoc potrzebna do wprowadzenia nowych umiejętności i pojęć w dziecięcej SNR może przyjmować różne formy, w zależności od wieku dziecka. Na przykład dojrzała zabawa w odgrywanie ról pomaga w rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym w sposób podobny do tego, w jaki formalna instrukcja wspomaga rozwój starszych uczniów. Według Wygotskiego “Największe osiągnięcia dziecka są możliwe w zabawie, osiągnięcia, które jutro staną się jego podstawowym poziomem rzeczywistych działań”. Funkcje zabawy, które wspierają rozwój, obejmują wyobrażone sytuacje, podział dzieci na role, a także zasady, którymi dzieci podążą wypracowując swoje scenariusze zabaw.
Trzeba podkreślić, że Wygotski, w czasie kiedy żył i tworzył, zbudował solidny zespół badawczy z którym pracował, złożony z kolegów naukowych i zaangażowanych studentów (określa się ich jako “Wygotskian”). To oni po śmierci Wygotskiego (odszedł mając zaledwie 38 lat) kontynuowali dzieło Mistrza, badali i rozwijali jego “Teorię historyczno – kulturową”.
Wraz z kolegami i studentami Wygotski wielokrotnie zastosował swoją teorię do kształcenia ogólnego i specjalnego. Nowe aplikacje były i nadal są rozwijane przez kolejne pokolenia Wygotskian w rodzimej Rosji, Anglii czy USA, gdzie dziedzictwo Vygotsky’ego można znaleźć we współczesnych interpretacjach konstruktywizmu społecznego i teorii społeczno-kulturowej.
Wygotskianie doszli do wniosku, że aby dzieci odniosły sukces w szkole i w późniejszym, dorosłym życiu, powinny we wczesnych latach swojego dzieciństwa rozwinąć trzy kluczowe umiejętności: samoregulacji, poznawcze i komunikatywne.
Samoregulacja
to umiejętność tworzenia i realizacji planów. W odniesieniu do małego dziecka początkowo będzie się to przejawiało w przyswojeniu niezbędnych zachowań (ruch/bezruch ciała, skupienie uwagi, koordynacja wewnętrznych i zewnętrznych bodźców, określanie ograniczeń własnego ciała, panowanie nad własnym zachowaniem). Z biegiem czasu, kiedy dzieci mają do dyspozycji odpowiednie narzędzia umysłowe, uczą się kierować swoimi myślami w sposób świadomy, celowy i zaplanowany – mogą dzięki temu przejść do trudniejszych zadań. Dziecko z rozwiniętą samoregulacją potrafią uczyć się:
- wtedy, kiedy nauczyciel tego wymaga
- tego, o co prosi nauczyciel
- dla własnej przyjemności
- plan nauczyciela staje się jego planem
- jest ciekawe i chętne do podejmowania prób, ryzyka
- jest gotowe do poświęceń i wytrwałości
Umiejętności poznawcze
to rozwój intelektualny i kreatywny. “Klucz do uczenia się” rozwija wszystkie inteligencje wielorakie, ale oprócz tego koncentruje się na rozwoju kreatywności.
Umiejętności komunikatywne
to nabywanie przez dziecko umiejętności rozumienia innych i bycia zrozumianym. Służy temu praca w parach, praca zespołowa, refleksja grupowa, metodyka prowadzenia zajęć – zabaw, które są zaprojektowane tak, by dzieci wcielały się w różne role i odnosiły wspólne sukcesy.